چک چیست؟ | ثبت چک بانکی و بین بانکی، شرایط و قوانین آن

اگر تا به حال معامله ای انجام داده باشی که در آن پول نقد رد و بدل نشده، احتمالاً پای یک برگه مستطیلی شکل وسط بوده که در گوشه اش نوشته شده: «چک». این برگه ی به ظاهر ساده، یکی از مهم ترین ابزارهای مالی در دنیای امروز است. گاهی یک تکه کاغذ می تواند میلیون ها تومان را جابجا کند، قراردادهای بزرگ را نهایی کند و اعتماد میان دو طرف معامله را تضمین نماید. چک سندی است که صاحب حساب بانکی (صادرکننده) با امضای خود، به بانک دستور می دهد مبلغی مشخص را از حسابش برداشت کرده و به فرد یا سازمانی دیگر (دارنده ی برگه پرداخت) بپردازد. در ظاهر ممکن است این موضوع بسیار ساده به نظر برسد، اما در واقع، چک ترکیبی از اعتماد، قانون و نظم مالی است. اوراق پرداختی تنها یک سند مالی نیست؛ بلکه نشانه ای از اعتماد و اعتبار است. وقتی فردی چک می دهد، در واقع می گوید: «من قول می دهم در این تاریخ، این مبلغ را پرداخت کنم.» و این قول، در دنیای تجارت ارزش بسیار بالایی دارد. شاید بتوان گفت که امضای اعتماد میان انسان هاست.

چک چیست؟

در ساده ترین تعریف یک سند تجاری و مالی است که به موجب آن بانک موظف می شود مبلغ مشخصی را از حساب صادرکننده به دارنده ی چک بپردازد. به عبارت دیگر نوعی دستور پرداخت است. صادرکننده با امضای خود به بانک دستور می دهد تا وجه مندرج در اوراق پرداختی را پرداخت کند. در قوانین ایران مخصوصا در بورس این برگه ی مستطیلی یکی از ابزارهای معتبر پرداخت به شمار می رود و نقش مهمی در گردش پول و معاملات روزمره دارد. استفاده از آن باعث می شود که مبادلات مالی بدون نیاز به پول نقد انجام شود و امنیت طرفین نیز افزایش یابد. می توان نوعی پول اعتباری دانست یعنی ارزش آن به پشتوانه ی موجودی حساب صادرکننده است نه خود کاغذ. به همین دلیل هم می گویند در حقیقت نوعی اعتماد مکتوب است. اگر صادرکننده در تاریخ مقرر وجه را پرداخت کند کاملاً معتبر است اما اگر وجه کافی در حساب نباشد، برگه پرداخت برگشت می خورد و تبعات قانونی پیدا می کند.

در زبان انگلیسی چک به دو صورت نوشته می شود:

• Cheque (در بریتانیا و کشورهای مشترک المنافع)
• Check (در ایالات متحده ی آمریکا)

هر دو واژه معنای یکسانی دارند تنها در شیوه ی نگارش تفاوت وجود دارد. چک در نگاه اقتصادی مانند پلی میان اعتماد و عمل است. گاهی افراد تصور می کنند فقط یک تکه کاغذ است اما در واقع این کاغذ با پشتوانه ی قانونی و امضای صاحب حساب می تواند جایگزین وجه نقد در معاملات بزرگ شود. در دنیای امروز تقریباً هیچ حوزه ای از تجارت یا زندگی روزمره نیست که این برگه در آن نقشی نداشته باشد. شاید باورش سخت باشد اما همین برگه در خرید و فروش کریپتو نیز دخیل است. از خرید خانه و خودرو گرفته تا معاملات شرکتی و حتی ضمانت برخی قراردادها، چک به عنوان ابزاری رسمی و حقوقی مورد استفاده قرار می گیرد. در عین حال استفاده از آن نیازمند آگاهی و دقت است.

صدور آن بدون موجودی کافی یا بدون هماهنگی دقیق می تواند تبعات سنگینی داشته باشد. به همین خاطر، قانون تجارت ایران مقررات ویژه ای برای صدور و وصول آن در نظر گرفته است تا هم حقوق دارنده اش حفظ شود و هم نظم مالی کشور برهم نخورد. به بیان ساده تر سندی است که اگر درست استفاده شود نشان دهنده ی اعتبار و اعتماد فرد است اما اگر بی دقت صادر شود می تواند تبدیل به دردسری جدی گردد. دقیقاً همان ضمانتی است که تجارت مدرن بدون آن ناقص می ماند. همان طور که در مثل معروف آمده است "اعتماد خوب است اما ضمانت بهتر است."

تاریخچه چک در جهان

اگر فکر می کنید سند مالی اختراع جدیدی است که با بانکداری مدرن به وجود آمده است باید بدانید که سخت در اشتباه اید. چک یا به زبان انگلیسی cheque ریشه ای بسیار قدیمی تر از تصور ما دارد و ردپای آن را می توان حتی در تمدن های باستانی پیدا کرد. در حقیقت مفهوم سند پرداخت غیرنقدی از حدود دو هزار و پانصد سال پیش در تمدن های شرقی به وجود آمد.  در دوران امپراتوری هخامنشی نوعی سند مالی وجود داشت که به آن برات گفته می شد. برات به بازرگانان اجازه می داد بدون حمل پول نقد در سرزمین های مختلف امپراتوری به خرید و فروش کالا بپردازند. شاید بتوان گفت برات پدربزرگ چک امروزی است. در قرن های بعد در دوران اسلامی نیز استفاده از برات گسترش یافت. تاجران ایرانی، عرب و هندی از این سند برای تسویه ی بدهی ها در مسیرهای تجاری طولانی استفاده می کردند. این روش نه تنها امنیت بیشتری داشت بلکه باعث سرعت در معاملات می شد چون دیگر نیازی نبود پول نقد حمل شود.

اما چک به شکل مدرن خود در قرن هفدهم میلادی در اروپا پدیدار شد. در آن زمان بانکداران انگلیسی برای نخستین بار سندی طراحی کردند که صاحب حساب بتواند با امضای آن دستور پرداخت مبلغی مشخص از حساب خود به شخصی دیگر را بدهد. همین ایده ی ساده انقلابی در روش های پرداخت ایجاد کرد. از آن زمان به بعد واژه ی Cheque وارد زبان انگلیسی شد و به تدریج به سراسر جهان گسترش یافت. در ایران استفاده از چک به شیوه ی امروزی از اوایل قرن بیستم میلادی و با تاسیس بانک شاهی و سپس بانک ملی ایران آغاز شد. در ابتدا فقط بازرگانان بزرگ و شرکت های تجاری از چک استفاده می کردند اما با گسترش شبکه ی بانکی و رشد اقتصاد شهری آن به یکی از پرکاربردترین ابزارهای پرداخت در میان مردم تبدیل شد.

با گذشت زمان قوانین متعددی برای تنظیم روابط مربوط به صدور و وصول چک تصویب شد. قانون تجارت ایران برای نخستین بار در سال 1311 چک را به عنوان یک سند رسمی مالی معرفی کرد. در دهه های بعد، به ویژه پس از گسترش بانکداری الکترونیکی با ارز هایی مثل یورو، دلار و غیره اصلاحاتی در قانون سند مالی ایجاد شد تا با نیازهای جدید جامعه سازگار شود. امروزه نه تنها در معاملات تجاری بلکه در خرید و فروش های روزمره نیز نقش مهمی دارد. با راه اندازی سامانه هایی مانند صیاد یا همان صدور یکپارچه دسته سند مالی توسط بانک مرکزی مسیر صدور و ثبت آن شفاف تر و ایمن تر از همیشه شده است. می توان گفت امروز میراث هزاران سال تجربه ی بشر در تلاش برای ایجاد اعتماد در مبادلات مالی است. از دل تاریخ برخاسته اما همچنان در قلب اقتصاد مدرن می تپد. از برات های پارچه ای هخامنشی گرفته تا چک های رمزدار امروزی، هدف یکی بوده است: تسهیل اعتماد در تبادل پول.

دلیل پیدایش چک

برای درک دلیل پیدایش آن باید به زمان هایی برگردیم که هنوز خبری از کارت بانکی، پرداخت اینترنتی یا حتی اسکناس های چاپی نبود. در آن دوران، بیشتر معاملات با سکه یا پول نقد انجام می شد و این کار در نگاه اول ساده به نظر می رسید، اما در واقع مشکلات بزرگی به همراه داشت. حمل پول نقد، به ویژه در مبادلات بزرگ، خطرناک و پرریسک بود. بازرگانانی که باید از شهری به شهر دیگر سفر می کردند، معمولاً با خود مقدار زیادی طلا یا سکه حمل می کردند و همین موضوع آنها را هدف راهزنان و سارقان قرار می داد.

از طرف دیگر، حجم زیاد پول های سکه ای نقره و طلا هم دردسرساز بود؛ تصور کن که بخواهی با کیسه ای پر از سکه، قیمت یک ملک یا بار تجاری را پرداخت کنی. از همین جا بود که نیاز به ابزاری امن تر و قابل اعتمادتر برای انتقال پول احساس شد. انسان ها به دنبال راهی بودند تا بدون جابجایی فیزیکی پول، بتوانند معاملات خود را انجام دهند. نتیجه ی این نیاز، اختراع اسنادی بود که بعدها به شکل چک امروزی درآمد. در واقع راه حلی هوشمندانه برای یک مسئله ی ساده اما اساسی بود: چگونه می توان ارزش مالی را بدون انتقال فیزیکی پول جابجا کرد؟ این سند باعث شد خریدار و فروشنده بتوانند با خیالی آسوده معامله کنند، چون پول دیگر در جاده ها و صندوق ها نمی ماند، بلکه در حساب بانکی محفوظ بود. دلیل دیگری که به گسترش آن کمک کرد، مسئله ی اعتماد و شفافیت مالی بود.

برخلاف پول نقد، قابل پیگیری است. اگر فردی چکی صادر کند، مشخص است چه کسی صادرش کرده، در چه تاریخی و برای چه مبلغی. همین ویژگی باعث شد این برگه ی مستطیلی در میان تاجران و صاحبان کسب و کار به عنوان سندی قابل استناد و محترم شناخته شود. در واقع نتیجه ی نیاز بشر به امنیت، اعتماد و سهولت در مبادلات مالی بود. با گذشت زمان و رشد نظام بانکی این برگه ی مستطیلی تبدیل به ابزار رسمی پرداخت شد. بانک ها به عنوان نهادهای واسطه مسئول اجرای دستور پرداخت شدند تا طرفین معامله از امنیت بیشتری برخوردار باشند. اگر بخواهیم خلاصه کنیم سه دلیل اصلی برای پیدایش آن وجود دارد:

1. کاهش خطرات حمل پول نقد مثل سرقت، گم شدن یا آسیب دیدن.
2. افزایش اعتماد و رسمیت در معاملات مالی
3. امکان انجام پرداخت های بزرگ و زمان دار بدون نیاز به وجه نقد فوری

این سند مالی در حقیقت پاسخی به نیاز انسان برای انجام معاملات مطمئن، سریع و قابل اعتماد بود. شاید ابزارهای مدرن امروزی مانند کارت بانکی با پرداخت آنلاین بتوانند نقش مشابهی در برابر پول های سکه ای نقره ایفا کنند اما هنوز هم در بسیاری از معاملات بزرگ این برگه جایگاه خود را حفظ کرده است. زیرا آن چیزی فراتر از یک وسیله ی پرداخت است. چک نوعی قول رسمی و قابل پیگیری یا قولی که پشتوانه ی آن قانون و نظام بانکی است نه فقط امضای یک فرد.

 انواع چک (بر اساس نوع کاربرد)

اگر بخواهیم دنیای آنها را به شهری تشبیه کنیم هر نوعش در آن شهر نقش خودش را دارد یکی مثل کارمند رسمی است که همیشه با برنامه پیش می رود، دیگری بازاری قدیمی است که گاهی ریسک دارد و بعضی ها هم امن و مطمئن هستند و پشتوانه ی بانکی دارند. در قانون و نظام بانکی ایران این حواله های بر اساس کاربرد و ماهیت شان به چند نوع اصلی تقسیم می شوند. در ادامه با مهم ترین انواع چک آشنا می شویم:

1. چک عادی

رایج ترین نوع آن در معاملات روزمره است. در این نوع صادرکننده از حساب خود به بانک دستور می دهد مبلغی را به دارنده ی آن بپردازد. چک عادی بیشتر در روابط شخصی یا تجاری کوچک استفاده می شود مثل خرید کالا یا پرداخت اجاره. نکته ی مهم در موردش این است که پرداخت وجه آن وابسته به موجودی حساب صادرکننده است. اگر در زمان سر رسید موجودی کافی در حساب نباشد برگشت می خورد و دارنده می تواند از طریق قانون اقدام کند. در ظاهر ساده است اما همیشه باید این نکته را در ذهن داشت که صدور این برگه بدون موجودی تبعات قانونی دارد و ممکن است باعث محرومیت بانکی یا پیگرد قضایی شود.

2. چک تضمینی

یا همان چک بانکی تضمین شده، یکی از امن ترین انواع آن است. در این نوع بانک متعهد می شود وجه چک را در تاریخ مشخص به دارنده پرداخت کند. به بیان ساده تر، صادرکننده ی آن در اینجا بانک است نه فرد. از آنجا که پشتوانه ی چک تضمینی، اعتبار بانک است، احتمال برگشت خوردن آن تقریباً صفر است. به همین دلیل در معاملات بزرگ، خرید ملک، خودرو یا قراردادهای تجاری، معمولاً از نوع تضمینی استفاده می شود. در واقع می توان گفت چک تضمینی، نسخه ی بی دغدغه ی چک عادی است.

3. چک بین بانکی

چک بین بانکی سندی است که توسط یک بانک برای پرداخت وجه به حساب شخصی در بانک دیگر صادر می شود. در این نوع وجه از حساب مشتری در بانک مبدا برداشت شده و به حساب دارنده ی آن در بانک مقصد واریز می گردد. چک بین بانکی معمولاً برای مبالغ بالا و انتقال پول میان بانک های مختلف به کار می رود. این نوع قابل نقد شدن نیست و فقط به حساب بانکی مشخصی واریز می شود که نام آن در متن چک قید شده است. همین ویژگی، امنیت حواله بانکی را افزایش می دهد و مانع از سوءاستفاده احتمالی می شود.

4. چک رمزدار

چک رمزدار نوعی است که بانک در ازای دریافت وجه نقد از مشتری صادر می کند. وجه آن در حساب بانک نگهداری می شود تا دارنده ی چک با ارائه ی رمز مخصوص بتواند مبلغ را دریافت کند. از این روش بیشتر در معاملات مهم استفاده می شود، زیرا رمز اختصاصی دارد و فقط دارنده ی آن می تواند وجه را مطالبه کند.

5. چک مسافرتی

قبل از گسترش کارت های بانکی، چک مسافرتی یکی از ابزارهای محبوب برای حمل پول بود. مردم به جای حمل دلار و پول های کاغذی از چک استفاده میکنند. بانک ها این سند بانکی ها را صادر می کردند تا مسافران بتوانند بدون نیاز به پول نقد، در هر شهر وجه خود را از شعبه ی همان بانک دریافت کنند. امروزه کاربرد نوع مسافرتی بسیار کمتر شده، اما در برخی بانک ها هنوز هم قابل استفاده است.

6. چک صیادی

از طریق سامانه ی صیاد بانک مرکزی صادر می شود و جدیدترین نسل آنها در ایران است. این چک ها دارای شناسه ی 16 رقمی هستند و تمام اطلاعات مربوط به صدور و انتقال آن در سامانه ی بانکی ثبت می شود. مزیت بزرگ چک صیادی، شفافیت و قابلیت استعلام سریع است؛ دارنده ی چک می تواند با وارد کردن شناسه، از وضعیت اعتبار صادر کننده آگاه شود. چک ها ممکن است از نظر زمان بندی پرداخت نیز به دو گروه کلی تقسیم شوند: چک روز و چک مدت دار. چک روز همان چکی است که بلافاصله قابل نقد شدن است، در حالی که چک مدت دار در تاریخی معین در آینده پرداخت می شود. در نهایت می توان گفت هر نوع چک با توجه به هدف معامله و سطح اعتماد طرفین انتخاب می شود. در معاملات کوچک شاید چک عادی کفایت کند، اما در معاملات بزرگ یا بین بانکی، معمولاً از چک های تضمینی و رمزدار استفاده می شود. انتخاب نوع درست چک، همان تفاوت میان یک معامله ی امن و یک دردسر حقوقی است.

نحوه ثبت چک در بانک

در گذشته صدور چک تنها به پر کردن یک برگه کاغذ خلاصه می شد؛ امضا می کردی، مبلغ و تاریخ را می نوشتی و تمام. اما با رشد تخلفات مالی، جعل چک و صدور چک های بی محل، نیاز به سازوکاری شفاف و قابل پیگیری احساس شد. نتیجه ی این نیاز، راه اندازی سامانه ی "صیاد" سامانه یکپارچه ی مدیریت چک ها توسط بانک مرکزی بود. از زمان اجرای این طرح، ثبت چک در سامانه صیاد به یکی از مراحل رسمی و اجباری صدور چک تبدیل شده است.

چک صیادی چیست و چرا باید ثبت شود؟ چک صیادی چکی است که دارای شناسه ی یکتا و ۱۶ رقمی بوده و تمام اطلاعات مربوط به آن در سامانه ی بانک مرکزی ثبت می شود. این سامانه در واقع مثل یک دفتر رسمی آنلاین عمل می کند که سوابق مالی و اعتباری هر فرد را ثبت می کند. ثبت چک در سامانه صیاد به این معناست که صادرکننده نمی تواند چک جعلی یا تکراری صادر کند، چون هر برگه دارای شماره ای منحصر به فرد است و مشخصاتش در سیستم ثبت می شود. به زبان ساده، دیگر خبری از چک های دست نویس و غیرقابل ردگیری نیست.

مراحل ثبت چک در سامانه صیاد

این فرآیند در نگاه اول شاید کمی زمان بر به نظر برسد، اما در واقع نقش مهمی در کاهش چک های برگشتی و افزایش اعتماد در مبادلات مالی دارد. برای ثبت چک با هر نوع ارز، لازم است هم صادرکننده و هم دریافت کننده در سامانه ی صیاد یا از طریق اپلیکیشن های بانکی مراحل زیر را انجام دهند:

1. ورود به برنامه ی موبایل بانک یا درگاه اینترنتی بانک مربوطه.
2. انتخاب گزینه ی "ثبت چک صیادی".
3. وارد کردن اطلاعات کامل چک شامل شناسه ۱۶ رقمی، مبلغ، تاریخ سررسید و مشخصات گیرنده.
4. تایید اطلاعات توسط گیرنده ی چک از طریق همان سامانه.
5. ثبت نهایی چک در سیستم و فعال شدن آن برای پرداخت در زمان مقرر.

مزایای ثبت چک در سامانه صیاد

در حقیقت، ثبت چک در سامانه صیاد به شفافیت اقتصادی کمک می کند و جلوی بسیاری از سوءاستفاده ها را می گیرد. همان طور که در مثل معروف گفته می شود، کار از محکم کاری عیب نمیکند ثبت چک هم همان محکم کاری در معاملات مالی است. ثبت آن در سامانه مزایای زیادی دارد که از مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شفاف شدن سوابق مالی و اعتباری افراد؛ دیگر هیچ کس نمی تواند با چک جعلی اعتماد دیگران را جلب کند.
2. جلوگیری از صدور چک بی محل، چون سیستم به طور خودکار موجودی و وضعیت اعتباری صادرکننده را بررسی می کند.
3. امکان استعلام وضعیت آن برای دارنده؛ او می تواند قبل از پذیرشش از اعتبار صادر کننده مطمئن شود.
4. کاهش حجم دعاوی قضایی مرتبط با چک های برگشتی.

نکات مهم درباره ثبت چک

نکته ی مهم این است که اگر چکی در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، از نظر قانونی معتبر نیست و بانک از پرداخت وجه آن خودداری می کند. همچنین انتقالش به شخص دیگر نیز تنها از طریق همین سامانه قابل انجام است و دیگر نمی توان صرفاً با پشت نویسی سنتی، چک را به دیگری واگذار کرد. در نتیجه، ثبت آن در سامانه صیاد نه تنها یک توصیه، بلکه یک الزام قانونی است. در شرایط اقتصادی امروز، که اعتماد مالی اهمیت بالایی دارد، داشتن چک ثبت شده یعنی داشتن سندی مطمئن که از حمایت قانون برخوردار است.

چک بانکی در ایران

در کشورمان نه تنها یک ابزار پرداخت است، بلکه به نوعی ستون فقرات بسیاری از معاملات مالی و تجاری محسوب می شود. از خریدهای روزمره گرفته تا قراردادهای چند میلیارد تومانی، هنوز هم این برگه ی مالی جایگاه ویژه ای در فضای اقتصادی کشور دارد. اما این جایگاه، بدون قانون گذاری و نظارت دقیق، می تواند به چالشی بزرگ تبدیل شود. به همین دلیل، در سال های اخیر بانک مرکزی و مجلس شورای اسلامی گام های مهمی برای اصلاح قانون اش و افزایش اعتبار آن برداشته اند.

تاریخچه ی چک بانکی در ایران

در ایران از حدود دهه ی ۱۳۲۰ وارد نظام بانکی شد و به مرور به یکی از پرکاربردترین ابزارهای مالی تبدیل گردید. در ابتدا، چک ها ساده و بدون استاندارد مشخصی بودند؛ هر بانک فرم مخصوص خود را داشت و هیچ نظارتی بر صدور یا اعتبار آن ها وجود نداشت. همین موضوع باعث می شد جعل آن یا صدور چک بی محل به راحتی انجام شود. با افزایش این تخلفات، قانون گذاران تصمیم گرفتند ساختار واحدی برای چک ها ایجاد کنند تا امنیت معاملات بیشتر شود.

در دهه ی ۱۳۵۰، برای نخستین بار قانون صدور چک تصویب شد و از آن زمان تا امروز چندین بار مورد بازنگری قرار گرفته است. آخرین اصلاحات مهم آن در سال ۱۳۹۷ انجام شد که سامانه ی صیاد نیز بخشی از همین روند اصلاحی بود. این تغییرات، آن را از یک برگه ی کاغذی ساده به یک سند دیجیتالی قابل پیگیری تبدیل کردند.

جایگاه چک در نظام بانکی امروز

در حال حاضر صدور و انتقالش در ایران تنها از طریق شبکه ی بانکی و تحت نظارت مستقیم بانک مرکزی انجام می شود. بانک ها موظف اند تمام اطلاعات مربوط به چک ها را در سامانه ی صیاد ثبت کنند. علاوه بر این، بانک مرکزی امکان استعلام وضعیت صادر کننده ی چک را برای عموم فراهم کرده تا شفافیت مالی افزایش یابد. چک بانکی در ایران دیگر فقط یک سند کاغذی نیست؛ بلکه به نوعی یک ابزار هوشمند مالی محسوب می شود که با سیستم های نظارتی بانک مرکزی در ارتباط است. به همین دلیل امروزه ریسک صدور یا دریافت چک بدون اعتبار بسیار کاهش یافته است.

قوانین و مقررات مرتبط با چک در ایران

اگر صادرکننده ای چک بی محل صادر کند، بلافاصله در سیستم بانکی نشان داده می شود و بانک ها می توانند خدمات مالی او را محدود کنند. این محدودیت ها شامل مسدود شدن کارت های بانکی، عدم صدور دسته چک جدید و حتی محرومیت از دریافت تسهیلات است. این قوانین شاید در نگاه اول سختگیرانه به نظر برسند، اما در عمل باعث افزایش اعتماد عمومی به آن و کاهش تخلفات مالی شده اند. همان طور که در ضرب المثل قدیمی می گویند "سختی اول راه، نشانه ی آسایش در پایان کار است". بر اساس قانون جدید آن هر فرد باید برای صدورش دارای شرایط زیر باشد:

• نداشتن سابقه ی چک برگشتی یا سوءسابقه ی بانکی
• داشتن حساب فعال و معتبر در یکی از بانک های کشور
• ثبت اطلاعات آن در سامانه ی صیاد قبل از تحویل آن به گیرنده

نقش فناوری در آینده ی چک بانکی ایران

در چند سال اخیر، بانک مرکزی با استفاده از فناوری های نوین مانند امضای دیجیتال، هوش مصنوعی در تحلیل اعتبار مشتریان و سامانه های آنلاین پیگیری چک، گام بزرگی به سمت دیجیتالی شدن کامل چک برداشته است. پیش بینی می شود در آینده ای نزدیک، صدور چک های کاغذی به طور کامل حذف و جای آن را چک های الکترونیکی بگیرد. این تحول نه تنها امنیت را بالا می برد، بلکه فرآیند نقل و انتقال وجه را سریع تر و شفاف تر می کند.

به طور خلاصه، روش بانکی در ایران از یک ابزار سنتی به یک سند هوشمند مالی تبدیل شده است. قانونی تر، شفاف تر و قابل اعتمادتر از همیشه. و شاید بتوان گفت امروز برگه برداشت در ایران نه تنها ابزار معامله، بلکه نشانه ی اعتبار فرد در جامعه ی اقتصادی است.

تعریف چک بانکی

چک بانکی یا همان نوع تضمینی  که بانک آن را از طرف مشتری صادر می کند و پرداخت وجه آن را تضمین می نماید. در این نوع مشتری مبلغ مورد نظر را به حساب بانک واریز می کند و بانک در مقابل، چکی با مبلغ مشخص صادر می کند که دارنده ی آن می تواند وجه را از همان بانک دریافت کند. به بیان دیگر، صادرکننده ی واقعی چک بانکی خود بانک است نه فرد. همین مسئله باعث می شود که احتمال برگشت خوردن برگه بانکی تقریباً صفر باشد.

تعریف چک بین بانکی

چک بین بانکی که گاهی با عنوان رمزدار بین بانکی هم شناخته می شود ابزاری است برای انتقال پول از یک بانک به بانک دیگر. این برگه بانکی توسط بانک مبدا صادر می شود اما وجه آن فقط در حساب مشخصی در بانک مقصد قابل واریز است، نه قابل نقد شدن. به همین دلیل، چک بین بانکی بیشتر برای انتقال مبالغ بالا میان اشخاص حقوقی یا شرکت ها کاربرد دارد.

تفاوت های اصلی چک بانکی و بین بانکی

اگر بخواهیم تفاوت های این دو را به صورت خلاصه و کاربردی بررسی کنیم، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• صادرکننده: در چک بانکی کسی که صادر کرده است خود بانک است برعکسش در نوع بین بانکی بانک از طرف مشتری چک را صادر می کند.
• قابلیت نقد شدن: حواله ی بانکی معمولاً در همان بانک قابل نقد شدن است اما نوع بین بانکی فقط قابل واریز به حساب مقصد است.
• سطح امنیت: هر دو از امنیت بالایی برخوردارند اما چک بین بانکی به دلیل رمز دار بودن از نظر امنیت در سطح بالاتری قرار دارد.
• کاربرد: چک بانکی بیشتر در معاملات شخصی مثل خرید خودرو یا ملک استفاده می شود اما چک بین بانکی مناسب انتقال وجه میان بانک های مختلف یا معاملات بزرگ شرکتی است.
• سرعت تسویه: معمولاً نوع بانکی سریع تر قابل وصول است در حالی که نوع بین بانکی ممکن است با توجه به فرایند انتقال بین دو بانک کمی زمان برتر باشد.

تفاوت چک بانکی و بین بانکی

در نگاه اول شاید تصور شود چک بانکی و چک بین بانکی یک مفهوم واحد هستند، اما در واقع این دو تفاوت های مهمی در سازوکار، امنیت، کاربرد و حتی روند وصول دارند. هر دو توسط بانک صادر می شوند، اما هدف از صدور شان متفاوت است. برای اینکه موضوع روشن تر شود، اجازه بده با یک مثال ساده شروع کنیم: فرض کن قرار است پولی را برای خرید یک ملک یا خودرو پرداخت کنی. اگر معامله بین دو نفر در یک بانک باشد، از چک بانکی تضمینی استفاده می کنی، اما اگر گیرنده در بانک دیگری حساب دارد، آن وقت چک بین بانکی به کار می آید.

کدام نوع چک بهتر است؟

پاسخ این سؤال بستگی به نوع معامله دارد. اگر طرفین معامله حساب شان در یک بانک مشترک است، چک بانکی تضمینی بهترین گزینه است چون هم سریعتر نقد می شود و هم از اعتبار بالایی برخوردار است. اما اگر طرف مقابل در بانک دیگری حساب دارد، چک بین بانکی گزینه ای ایمن تر محسوب می شود. به قول معروف، «اسب هر میدان برای همان میدان ساخته شده»  پس انتخاب نوع آن بستگی به موقعیت دارد.

نکته ی حقوقی مهم

در هر دو نوع بانک صادرکننده متعهد به پرداخت وجه است و در صورت بروز هرگونه مشکل دارنده می تواند از طریق قوانین بانکی و قضایی اقدام کند. اما در چک بین بانکی چون وجه به حساب مشخصی منتقل می شود احتمال جعل یا سوء استفاده تقریباً از بین می رود. در مجموع می توان گفت چک بانکی برای معاملات فردی و نقدی تر مناسب است در حالی که چک بین بانکی ابزاری امن تر برای نقل و انتقال وجوه میان بانک های مختلف است. هر دو به نوبه ی خود بخش جدانشدنی از نظام بانکی ایران هستند و انتخاب درست میان آن ها می تواند خیال هر معامله گری را راحت کند.

 استعلام چک بانکی

یکی از بزرگ ترین دغدغه های مردم در معاملات مالی، این است که «آیا چکی که از کسی می گیرم معتبر است یا نه؟» در گذشته، پاسخ به این سؤال تقریباً غیرممکن بود، چون هیچ سامانه ای برای بررسی اعتبار صادرکننده وجود نداشت. اما با اجرای قانون جدید آن و راه اندازی سامانه ی صیاد، امکان استعلام چک بانکی برای همه ی افراد فراهم شده است. چرا باید چک بانکی را استعلام کنیم؟ به زبان ساده یعنی بررسی اعتبار صادرکننده و اطمینان از واقعی بودن چک. تصور کن قرار است معامله ای بزرگ انجام دهی و طرف مقابل به جای پول نقد، این برگه را به تو می دهد. در چنین شرایطی، فقط نگاه کردن به مهر و امضا کافی نیست.

چون ممکن است بدون پشتوانه یا حتی جعلی باشد. در این جا استعلام آن حکم یک «چراغ سبز» را دارد که نشان می دهد آیا می توان به آن برگه بانکی اعتماد کرد یا نه. بانک مرکزی با ایجاد سامانه ی صیاد، فرآیند استعلام را شفاف، سریع و قابل اعتماد کرده است. دیگر نیازی نیست برای هر چک به بانک مراجعه کنی یا از چند نفر سوال بپرسی؛ فقط با وارد کردن شناسه ی شانزده رقمی آن می توانید اعتبار آن را بررسی کنید.

روش های استعلام چک بانکی

امروزه چند روش اصلی برای استعلام چک در دسترس است که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم:

1. استعلام از طریق سامانه ی صیاد بانک مرکزی: با ورود به سایت بانک مرکزی یا استفاده از درگاه های بانکی، کافی است شناسه ی ۱۶ رقمی درج شده روی چک را وارد کنید تا اطلاعات آن نمایش داده شود.
2. استعلام از طریق پیامک: اگر به اینترنت دسترسی نداشته باشید، می توانید با ارسال شناسه ی ۱۶ رقمی چک به شماره ی ۷۰۱۷۰۱ پیامک کنید تا وضعیت آن برایتان ارسال شود.
3. اپلیکیشن های بانکی و همراه بانک ها: تقریباً تمام بانک ها در نسخه ی جدید اپلیکیشن های خود بخشی برای استعلام چک صیادی اضافه کرده اند. این روش سریع ترین و ساده ترین راه بررسی اعتبار آن است.

اطلاعاتی که با استعلام چک دریافت می کنیم

وقتی چکی را استعلام می کنید سامانه اطلاعات مهمی را نمایش می دهد که شامل موارد زیر است:

• وضعیت اعتباری صادرکننده مثل خوش حساب، دارای سابقه ی برگشتی، یا فاقد اعتبار.
• تعداد برگه های برگشتی قبلی او.
• وضعیت فعلی آن مثل ثبت شده، تایید شده یا انتقال یافته.
• نام بانک صادرکننده و تاریخ صدور

تفاوت استعلام چک عادی و چک بانکی

چک عادی چون توسط افراد صادر می شود، نیاز به بررسی دقیق تری دارد چون این نوع ها حتی اگر اهمیت زیادی ندارند در گرفتن وام از بانک نقش مهمی دارد، در حالی که چک بانکی (تضمینی یا بین بانکی) معمولاً پشتوانه ی بانک را دارد و معتبرتر است. با این حال، حتی در مورد اوراق پرداختی هم استعلام ضروری است تا از جعلی بودن یا تغییر اطلاعات جلوگیری شود.

نقش استعلام چک در کاهش جرایم مالی

با راه اندازی سیستم استعلام چک، بسیاری از پرونده های حقوقی و کیفری مرتبط با چک های برگشتی کاهش یافته است. پیش از آن، بسیاری از افراد با اعتماد ناآگاهانه دچار زیان مالی می شدند. اما حالا هر فرد می تواند در چند ثانیه، میزان اعتبار طرف مقابل را بسنجد. این یعنی هوشمندسازی نظام اعتماد مالی کشور، که گامی بزرگ در جهت شفافیت اقتصادی است. در یک جمله، استعلام چک بانکی مثل این است که قبل از پرواز، وضعیت هوا را بررسی کنی؛ شاید در ظاهر زمان کمی بگیرد، اما می تواند جلوی یک طوفان بزرگ را بگیرد.

جمع بندی

در ظاهر فقط یک برگه  است اما در واقع یکی از ستون های اصلی نظام مالی و اقتصادی هر کشور محسوب می شود. این ابزار ساده سال هاست که میان مردم و کسب و کارها نقش واسطه ی اعتماد را بازی می کند. در ایران نه فقط وسیله ای برای پرداخت بلکه نشانه ای از اعتبار شخصی و تجاری افراد است. در طول تاریخ سند مالی مسیر طولانی و پر چالشی را پیموده است از برگه های ساده ی دهه های گذشته گرفته تا چک های صیادی امروزی که به سامانه های هوشمند بانکی متصل اند. هدف از این تغییرات، افزایش شفافیت، امنیت و کاهش تخلفات مالی بوده است. اگر روزی صدور چک بدون موجودی پدیده ای عادی بود امروز به لطف قانون جدید و سامانه ی صیاد چنین کاری نه تنها ممکن نیست بلکه عواقب سنگینی به دنبال دارد.

در این مقاله هلدینگ آلنداینوست به شما این دید را داد که سند های بانکی انواع مختلفی دارند از چک های عادی گرفته تا تضمینی، بین بانکی، رمزدار و صیادی. هر نوع آن کاربرد خاص خود را دارد و انتخاب صحیح آن می تواند از بروز بسیاری از مشکلات حقوقی جلوگیری کند. در کنار این ثبت چک در سامانه ی صیاد و استعلام آن به ابزارهای ضروری هر معامله ی مطمئن تبدیل شده اند. دیگر دوره ی چک های دست نویس و نامطمئن به پایان رسیده است. واقعیت این است که در شرایط اقتصادی امروز اعتماد حرف اول را می زند. هم دقیقاً برای همین به وجود آمده است تا بتوانیم بدون حمل پول نقد با اطمینان معامله کنیم. اما همان طور که هر سکه دو رو دارد، چک نیز اگر بدون دقت و آگاهی استفاده شود، می تواند دردسرساز شود. پس آگاهی از قوانین، نحوه ی ثبت و استعلام آن نه تنها یک انتخاب هوشمندانه، بلکه یک ضرورت است.